Staðreyndavakt Facebook er skoðun

Facebook er með á sínum snærum staðreyndavakt. Einnig aðrir samfélagsmiðlar. Tilgangurinn er að fanga rangar staðreyndir og koma í veg fyrir falsfréttir og upplýsingaóreiðu. En nú ber svo við að Facebook viðurkennir að staðreyndavakt miðilsins sé byggð á skoðunum.

Fréttamaðurinn John Stossel var fyrir barðinu á staðreyndavakt Facebook. Frétt Stossel var um meint manngert veðurfar. Samfélagsmiðillinn ritskoðaði - í nafni staðreynda - og merkti frétt Stossel ,,ranga og misvísandi." Fréttamaðurinn stefndi Facebook fyrir dóm til að fá ritskoðuninni hnekkt. Vörn Facebook fyrir dómi er að staðreyndavakt samfélagsmiðilsins byggir á skoðunum en ekki staðreyndum.

Hér heima hafa sumir fjölmiðlar gefið sig út fyrir að standa staðreyndavaktina. Fyrir fimm árum sakaði Kjarninn t.d. Bjarna Benediktsson um að fara með ,,haugalygi" í krafti staðreynda sem Kjarninn þóttist hafa á hreinu. Morgunblaðið staðreyndatékkaði Kjarnann og fann staðreyndavillur í ásökun jaðarútgáfunnar.

Staðreyndir máls flækjast fyrir mönnum. En líka hitt að greina á milli hvað staðreyndir eru og hvað skoðanir. 

Vandlifað er í heimi margra staðreynda og enn fleiri skoðana. Maðurinn hefur ekki í annan tíma átt greiðari aðgang að öllum heimsins staðreyndum og þorra skoðana. En skilningur mannsins á sjálfum sér og henni veröld virðist í öfugu hlutfalli við aðgengi upplýsinga.

Sumt í heiminum, sem má kalla hráar staðreyndir, er óháð mannlegri vitund. Fjallið Esjan er hvort heldur okkur líkar það betur eða verr, sama gildir um Atlantshafið. Annað í heiminum er aðeins til í vitund mannsins. Verðbólga er ekki hrá staðreynd heldur manngerð, brúðkaup sömuleiðis, vinnutími, sumarfrí og ótal margt annað í mannlífinu. 

Manngerðar staðreyndir eru háðar samkomulagi. Jón og Gunna eru hjón vegna samkomulags um að tiltekin athöfn með áfastri yfirlýsingu geri þau hjón. Verðbólga er rúm 4 prósent á grunni samkomulags um hvernig verðbreytingar skulu mældar.

Það liggur í hlutarins eðli að í nær öllum manngerðum staðreyndum er innbyggður skoðanaþáttur. Manngerðar staðreyndir lýsa sameiginlegum vilja til að hafa þetta eða hitt svona eða hinsegin, hafa eitt fyrir satt en telja annað ósatt. Það er til dæmis satt að tveir eru í hjónabandi, hvorki fleiri né færri. En Píratar láta sér detta í hug að þrír, fimm eða sjö gætu áttu sameiginlega hjónasæng.

Við lifum tíma lausungar. Því miður gildir það bæði um hráar staðreyndir og mennskar.

Margt sem áður þótti gott og gilt sem hrá staðreynd er það ekki lengur. Til dæmis að veðurfar sé náttúrulegt en ekki manngert. Að kynin séu tvö en ekki þrjú, fimm eða seytján. Af sjálfu leiðir að þegar hráar staðreyndir eru í uppnámi gildir það í enn ríkari mæli um manngerðar staðreyndir.

Í brimróti staðreynda og skoðana er ekki auðvelt að aðgreina hvað er gegnheilt og ekta og hvað bull, vitleysa og firra. Boðskapur alkabænarinnar, sem byggir á Markúsi Árelíusi, á erindi við samtímann: sumt er háð vilja okkar og vitund en annað ekki. Við getum unnið með vit og vilja en Esjan og Atlantshafið verða á sínum stað burtséð hvað okkur finnst. Grétu Thunberg og fylgismönnum hennar má finnast að maðurinn stjórni veðurfarinu. En það er náttúran sem sér um þann þátt tilverunnar og hefur alltaf gert.

Skortur á samkomulagi um hvað er og hvað ber einkennir samtímann. Menningin er ófyrirséð og spennandi. En það er ekki þrautalaust að lifa tíma þegar meintar staðreyndir eru í raun skoðanir.

 

 

(Það sem segir hér að ofan um hráar staðreyndir og mennskar er fengið frá gömlum manni vestur í Kaliforníu. Sá heitir John Searle og kennir heimspeki þar vestra. Enginn tilfallandi hugverkastuldur hér.)