Sannar samsæriskenningar og ósannaður veruleiki

Orðið samsæriskenning er venjulega notað um útbreidd ósannindi. Það var samsæriskenning að veiran, sem ýmist er kennd við Kína eða kóf, hafi orðið til á rannsóknastofu. En svo reyndist samsæriskenningin líklega rétt og viðteknu sannindin, að veira hefði orðið til á kjötmarkaði í Wuhan, eru líklega röng.

Í áfastri frétt er sagt frá bandarískri söngkonu, Britney Spears. Samsæriskenning, um að söngkonan sé fangi, nánast þræll, föður síns, er sögð sönn. Britney Spears á við andleg veikindi að stríða. Það er viðurkennt. Hvort þau veikindi réttlæta að faðir hennar fari með öll mál söngkonunnar, og hvernig hann höndlar þau, er aftur álitamál. 

Hér liggur hundurinn grafinn. Álitamál og óvissa um hvernig hlutum er háttað er uppspretta kenninga, bæði í vísindum og mannlífi, sem freista þess að útskýra það sem ekki er þekkt nema að hluta. Með því nota forskeytið ,,samsæri" á slíkar kenningar er gefið til kynna að sá sem heldur kenningu á lofti viti betur, sé að ljúga vísvitandi.

Líklega lugu kínversk stjórnvöld um uppruna veirunnar. Þau máttu vita að veiran varð fremur til í rannsóknastofu en á kjörmarkaði. Ef pabbi Britneyjar er djöfull í mannsmynd sem hugsar um það eitt að græða á dóttlunni og fer með hana eins og hvern annan varning er samsæriskenningin líklega sönn. En ef faðirinn er eins og feður flestir og hugsar um velferð dóttur sinnar og Britney er alvarlega andlega veik er samsæriskenningin tæplega sannleikanum samkvæmt. Í samskiptum fólks, ekki síst náinna, er veruleikinn meira grár en svart-hvítur.

Tilfellið er að veruleikinn er að stórum hluta ósannanlegur. Einföld fyrirbæri, til dæmis suðumark vatns, er hægt að sanna með tilraun. En samsettari þætti veruleikans, allt mannlífið, er ekki hægt að sanna í bókstaflegum skilningi þess orðs. Svo dæmi sé tekið þá vitum við ekki enn uppruna mannsins. Kenning Darwins er skásta skýringin, og höfð fyrir satt, en enn eru púsl að koma í leitirnar sem sýna að heildarskýring á þróun mannsins er ekki fyrir hendi.

Í menningunni er krafa um að vita flesta hluti fyrir víst. Ógrynni kenninga um stærri og smærri þætti tilverunnar berast okkur á leifturhraða. Það ærir óstöðugan að vinsa úr það sem líklega er satt og henda hinu sem trúlega er ósatt. Orðið samsæriskenning er viðsjált og rímar við viðsjárverða tíma. Það er svo auðvelt að lifa í blekkingu. 

Samsæriskenning sem reyndist sönn