Fjölskyldurnar 14, Sambandið og nýríkir nonnar

Fjölskyldurnar 14 er hugtak um valdaelítuna sem var sögð eiga Ísland á síðustu öld. Hugtakið er villandi, engar 14 fjölskyldur áttu Ísland. Engu að síður má nota hugtakið til að lýsa í grófum dráttum þróun atvinnulífsins á síðustu öld.

Um aldamótin 1900 voru Íslendingar komnir með yfirráðin yfir verslun og viðskiptum þar sem áður réðu Danir. Næstu áratugi urðu til stórfyrirtæki á íslenskan mælikvarða, sem oft voru fjölskyldurekin. Til hliðar og meðfram var kaupfélagaveldi, Sambandið. En þar fyrir utan var efnafólk, t.d. í útgerð, lyfsölu, iðnaðarframleiðslu.

Í skjóli haftabúskapar um miðja öldina festist í sessi atvinnulíf sem hafði einkenni lénsskipulags. Fyrirtæki ,,áttu" tiltekin svið. Það kom þó ekki í veg fyrir að nýir aðilar kæmu á vettvang. BYKO, til dæmis, var smáfyrirtæki um 1970.

Á síðasta fimmtungi aldarinnar komst los á atvinnulífið. Gömlu fyrirtækin (fjölskyldurnar 14) gáfu eftir og Sambandið sprakk með látum. Þegar leið nær aldamótum komu til sögunnar einstaklingar og fyrirtæki sem kunnu sér ekki hóf í útþenslu.

Kvótaauður og framsæknir menn í smásöluverslun (Baugsfeðgar) urðu á fáum árum giska frekir til fjörsins. Sambandsklíkan, forstjórar gjaldþrota viðskiptaveldis, var ekki dauð úr öllum æðum, kom sér fyrir í skipaflutningum og vátryggingum.

Við þessar kringumstæður, um aldamótin síðustu, var bankakerfið einkavætt á örfáum árum. Nýríku nonnarnir og erfingjar Sambandsins náðu forræði yfir Landsbanka, Íslandsbanka og Kaupþingi á örfáum misserum

Í krafti nýfengins auðs keyptu þeir nýríku meðreiðarsveina í fjölmiðlum og sérfræðinga, einkum í lögum, ásamt heila og hálfa stjórnmálaflokka.

En nýríku nonnarnir áttu ekki, og gátu ekki keypt, verðmæti sem eru forsenda fyrir fyrirtækjarekstri og þó miklu heldur fyrir bankaviðskiptum. Innsæi í gangverk samfélagsins segir mönnum í valdastöðum, hvort heldur í atvinnulífi eða stjórnmálum, að traust er lykilforsenda velgengni. 

Traust fæst ekki keypt, það verður til yfir tíma. Gamla atvinnulífið, þetta sem kennt er við 14 fjölskyldur, byggði á trausti. Nýríku nonnarnir nutu einskins trausts enda höfðu þeir ekki unnið fyrir því.

Létu bankana snúast um sjálfa sig

Uppgjör araba og gyðinga 1948 og stofnun Ísraels

Ísraelsríki var stofnað í Palestínu fyrir 70 árum. Landið var nýlenda Tyrkja til 1918 og Breta þar eftir þangað til 1948 er Ísraelsríki var stofnað. Sögulegar heimildir eru um gyðingaríki til forna en engar heimildir eru um ríki Palestínuaraba.

Ástæðan fyrir því að gyðingar stofnuðu Ísraelsríki en arabar ekki Palestínuríki liggur í sögu áratuganna á undan. Til að átta sig á þeirri sögu þarf hlutlægar heimildir. Þær eru ekki margar þar sem sagan er eitt helsta vopnið í pólitískri baráttu araba og gyðinga.

Ein af fáum bókum sem skrifaðar eru sameiginlega af fræðimönnum úr röðum gyðinga og araba er Haifa Before and After 1948. Þar er uppgjörinu 1948 lýst út frá stöðu mála í verslunar- og iðnaðarborginni Haifa í norðurhluta Ísrael. 

Seint á 19. öld óx Haifa sem stjórnsýslumiðstöð Tyrkja auk þess sem verslun og iðnaður tóku fjörkipp, ekki síst með lagningu járnbrautar laust eftir aldamótin. Gyðingar komu frá Evrópu, burtreknir baháar frá Íran og arabar frá aðliggjandi svæðum. Árið 1918 bjuggu 22 þúsund manns í borginni, þar af um 3000 gyðingar. 1931 var íbúatalan orðin 50 þúsund og gyðingar um þriðjungur.

Aðflutningur fólks, bæði gyðinga og annarra, var löglegur og með velvilja nýlenduherranna, fyrst Tyrkja og síðar Breta. Fjöldi araba í Haifa 1931 var 34 þúsund og þeir voru 50 þúsund 1938. En einmitt á þeim áratug stóðu yfir gyðingaofsóknir í Evrópu og fjöldinn allur flutti til Palestínu. Í Haifa voru gyðingarnir orðnir álíka margir og arabar við stofnun Ísraelsríkis.

Í bókinni Haifa Before and After 1948 er dregin upp mynd af samskiptum gyðinga og araba áratugina fyrir stofnun Ísraelsríkis. Samneyti milli trúarhópanna var ekki mikið. Gyðingar spiluðu fótbolta sín á milli og arabar voru með eigin deild. Helst var að efnaðir arabar ættu samlyndi með gyðingum.

Í kafla um iðnvæðinguna koma áhrif trúarmenningar gyðinga annars vegar og hins vegar múslíma/araba. Gyðingarnir fluttu með sér vestræna framleiðsluhætti á meðan arabar studdust við fjölskylduna/ættina sem undirstöðu framleiðslu og viðskipta. 

Á fjórða áratug síðustu aldar töpuðu arabar stöðu sinni sem meirihluti í Haifa. Vaxandi óánægja araba með sífellt betri stöðu gyðinga í Palestínu leiddi til uppreisnar 1936 sem stóð yfir í þrjú ár. Arabíska uppreisnin beindist gegn Bretum og gyðingum. Morð og eyðilegging voru daglegt brauð. Bændur og fátækir arabískir innflytjendur voru meginhluti uppreisnarliðsins. Efnaðir arabar voru einnig skotspónn uppreisnarmanna.

Endalok arabísku uppreisnarinnar 1936-1939 voru ,,siðferðilegur og pólitískur ósigur arabísks samfélags í heild sinni," segir í bókinni, sameiginlegu höfundarverki gyðinga og araba.

Uppreisnin gerði út um þær vonir að arabar og gyðingar gætu lifað í sátt og samlyndi í einu ríki. Breska nýlenduveldið setti saman tillögur um skiptingu Palestínu. Seinna stríð skaut loku fyrir frekari umræðu. Að loknu stríði var Ísraelsríki gyðinga stofnað í Palestínu um leið og nýlenduveldinu lauk. Arabaþjóðir svöruðu með árásarstríði og hótuðu útrýmingu gyðinga. Í stríðinu og öðru 1967 tóku landamærin breytingum.

Gyðingar settu saman lífvænlegt samfélag mannréttinda, nútímahagkerfis og borgaralegs lýðræðis. Arabar, hvort heldur á Gaza, Vesturbakkanum, Sýrlandi, Egyptalandi eða Írak geta ekki búið í lýðræðislegu samfélagi þar sem mannréttindi eru virt. Ýmist eru það hryðjuverkamenn eða herforingjar sem stjórna þessum ríkjum. Sádí-Arabía og Íran eru trúarríki sem virða mannréttindi að vettugi.

Múslímsk trúarmenning frá miðöldum stendur aröbum (og Persum í Íran) fyrir þrifum. Í stað þess að reita hár sitt og kenna öðrum um eymdina ættu múslímar að horfa gagnrýnum augum á siðagildi sín og lífshætti.

Þótt Ísrael sé að stofni reist á gyðingdómi, og í þeim skilningi trúarríki, eru vestrænar meginreglur um trúfrelsi viðurkenndar og þar með talinn réttur minnihlutahópa. Um 20 prósent af íbúum Ísrael eru arabar.